Sekcja Queerowe doświadczenia ciała, która znalazła się w programie 22. Millennium Docs Against Gravity, jest zaproszeniem do przyjrzenia się ekspresji queer w kontekście koncepcji ucieleśnionego bycia w świecie, performatywności oraz kina haptycznego (związanego z dotykowym doświadczeniem obrazu). Koncentruje się na twórczości powstałej w latach 90. XX wieku, kiedy zarówno kształtowała się teoria queer jak i rozwijały badania filmoznawcze skoncentrowane na doświadczeniu ciała. Zwraca szczególną uwagę na perspektywę queer-feministyczną, skupiając się w znacznej mierze na twórczości osób ze społecznym doświadczeniem funkcjonowania jako kobiety.
Kontekstem przypomnienia tych filmów z historii kina jest zjawisko New Queer Cinema, związane z pojawieniem się filmów o problematyce queer na najbardziej liczących się międzynarodowych festiwalach filmowych na początku lat 90. XX wieku. Jak zaznacza B. Ruby Rich, która ukuła termin New Queer Cinema w reakcji na bieżące zjawiska kinowe, źródłem rozczarowania był fakt, że filmy, które zrobiły karierę festiwalową w tamtym czasie i znalazły dystrybutorów, były autorstwa mężczyzn, kiedy kino lesbijskie pozostawało niezauważone. Tegoroczna sekcja filmowa w programie 22. MDAG odwraca te historyczne proporcje i kładzie nacisk na kino kobiet w obrębie kina queer. Akcentuje eksperymentalne prace filmowe, ukazujące doświadczenia ciała – różne pod względem wieku, klasy, rasy, pochodzenia etnicznego, stanu zdrowia. Prezentuje twórczość Sadie Benning, Shani Mootoo, Tran T. Kim-Trang, Pratibhy Parmar, Ursuli Pürrer, Dietmar Schipek, Ashley Hans Scheirl, Angeliki Levi czy Jean Carlomusto. Zestawia je z pracami Dereka Jarmana, Matthiasa Müllera i Minga Yuena S. Ma.
Sekcja „Queerowe doświadczenia ciała” jest organizowana we współpracy z Arsenal - Institute for Film and Video Art E.V w ramach projektu Arsenal on Location. Partnerami retrospektywy są: Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie; Lambda Warszawa; QueerMuzeum, Jasna 10: Społeczna Instytucja Kultury, Les Do It!.
Erotyzm haptycznych obrazów
W pierwszym z prezentowanych w ramach sekcji bloków będzie można zobaczyć filmy, które łączy estetyka haptycznej wizualność, zapraszająca do dotykowego doświadczenia obrazów. „To nie była miłość” (It Wasn't Love, USA 1992, 20 min) Sadie Benning to krótka romantyczna opowieść, której osią fabularną jest marzenie o podróży do Hollywood. Ta narracja jest okazją do podjęcia gry ze stereotypowymi przedstawieniami kina gatunków i heteronormatywnymi rolami płciowymi. To także historia o tęsknocie za bliskością. Szczególny erotyzm obrazu związany jest w tej pracy m.in. z właściwościami medium elektronicznego, brakiem głębi, zaburzeniem proporcji obrazu, zachęcającymi do zatracenie się w przedstawieniu.
„Jej słodycz trwa” (Her Sweetness Lingers, USA 1994, 12 min) Shani Mootoo to miłosny poemat wideo o tęsknocie i pożądaniu jednej kobiety do drugiej, do której nieśmiało chce się zbliżyć. Na odbiór obrazu wpływa intensywność kolorów świata przyrody. Wideo dotyczy pragnienia spotkania i doświadczenia ukochanej osoby każdymi zmysłami.
W „kore” (kore, USA, 17 min) Tran T. Kim-Trang przygląda się oku jako narzędziu zapośredniczającemu pożądanie, lękom seksualnym i fantazji o utracie wzroku. Film odnosi się do męskiej przyjemności wzrokowej i uprzedmiotowienia kobiet. Wideo stawia pytania o alternatywne koncepcje przyjemności związane z dotykiem, który mogłyby być przypisany domenie ekspresji kobiet. Odnosi się do zagadnienia instytucjonalnych punktów ślepych w percepcji sytuacji kobiet, w tym osób niebałych w kontekście AIDS, poszerzając kwestię postrzegania i widoczności choroby. Ming Yuen S. Ma zaprasza osoby na widowni do cielesnego odbioru obrazu, przywołując zmysł węchu. W „Czuć” (Sniff, USA 1997, 5 min) przedstawia mężczyznę czołgającego się po niezaścielonym łóżku, próbując przypomnieć sobie zapachy mężczyzn, z którymi łączyła go erotyczna relacja. Praca odnosi się do pamięci i uczucia straty oraz lęku przed śmiercią.
Fot. Kadr z filmu „Jej słodycz trwa” (Her Sweetness Lingers, USA 1994, 12 min, reż. Shani Mootoo)
Blokowi filmowemu poświęconemu kinu haptycznemu będzie towarzyszyło spotkanie o transformacyjnych właściwościach obrazów dotykowych, zapraszających osoby na widowni do współodczuwania. Omówione zostanie zjawisko New Queer Cinema i funkcjonowanie w jego obrębie oraz poza nim twórczości queerowo-feministycznej. W spotkaniu wezmą udział prof. dr hab. Małgorzata Radkiewicz – filmoznawczyni, która pracuje w Instytucie Sztuk Audiowizualnych na Uniwersytecie Jagiellońskim, autorka m.in. książek „Oblicza kina queer” (2014) i „Refleksje zza kamery. Reżyserki o kinie i formie filmowej” (2022) oraz dra Marta Stańczyk – asystentka w Katedrze Teorii i Antropologii Filmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, autorka książki „Filmowe sensorium. Teoria zmysłów i jej krytyczny potencjał” (2023).
Rasa, klasa i perspektywa postkolonialna
Eksperymentalne filmy dokumentalne Pratibhy Parmar „Miejsca gniewu” (A Place of Rage, USA 1991, 52 min) i „Khush” (Wielka Brytania 1991, 26 min) przeciwstawiają się temu, w jaki sposób rasizm orientuje ciała, wpływając na sposoby zamieszkiwania przestrzeni. „Miejsce gniewu” w ponad 30 lat po premierze nadal zachwyca bogactwem wypowiedzi ikonicznych Czarnych feministek: akademiczki i aktywistki politycznej Angeli Y. Davis, autorki książki „Kobiety, rasa, klasa” (1979), uznawanej jest za jedną z najważniejszych wypowiedzi Czarnego feminizmu, poetki June Jordan i pisarki Alice Walker. Bohaterki ponownie oceniają, w jaki sposób kobiety, takie jak Rosa Parks i Fannie Lou Hamer, działaczki na rzecz walki z segregacją rasową, zrewolucjonizowały amerykańskie społeczeństwo i świat w ogóle, w kontekście praw obywatelskich, Czarnej siły, praw osób LGBTQ+ oraz ruchu feministycznego. Wywiadom z bohaterkami i historiom przywołanym za pomocą archiwalnych materiałów towarzyszy w filmie muzyka Prince'a, Janet Jackson, Neville Brothers i Staples Singers.
W filmie „Khush” Pratibha Parmar przedstawia złożoność i trudności życia osób nieheteronormatywnych wywodzących się z Indii, kształtowane przez rasizm i kompulsywną heteronormatywność.
Fot. Kadr z filmu „Miejsca gniewu” (A Place of Rage, USA 1991, 52 min) Pratibhy Parmar
Metafory AIDS
W sekcji filmowej „Queerowe doświadczenia ciała” zostanie przypomniany film „Blue” Dereka Jarmana (Wielka Brytania, Japonia 1993, 79 min), ukazujący świadomość chorego na AIDS, zbliżającego się do śmierci reżysera. W tym eksperymentalnym filmie obraz zredukowany został w warstwie wizualnej do błękitnego kadru, będącego zarówno metaforą wirusa HIV, jak i oddaniem doświadczenia utraty wzroku przez reżysera. Film jest zaproszeniem do „sensorycznej otwartości”, ucieleśnionego wymiaru kinowego doświadczenia, kształtowanego także przez narrację filmu. Słyszymy w nim m.in. głosy Tildy Swinton i samego Dereka Jarmana, którym towarzyszy muzyka Simona Fishera Turnera, Erica Satie i Briana Eno.
Projekcji filmu „Blue” będzie towarzyszył pokaz „Pensão Globo” (Niemcy 1997, 15 min) Matthiasa Müllera, którego narracja czerpie z pamiętników Wolfganga Maxa Fausta, Herve’a Guiberta, Dereka Jarmana i Mike’a Hoolbooma. Bohater filmu wyrusza w podróż, być może ostatnią, i udaje się do Pensão Globo w Lizbonie. Film opisuje życie w fazie przejściowej. Film prezentowany jest w ramach projektu Arsenal on Location realizowanego we współpracy z Arsenal – Institute for Film and Video Art E.V w Berlinie.
Performowanie queerowych przyszłości
W ramach projektu Arsenal on Location zaprezentowane zostaną także filmy „Płonące uszy” (Flaming Ears, Austria 1991, 89 min, reż. Ursula Pürrer, Dietmar Schipek, Ashley Hans Scheirl), oraz wczesne prace Angeliki Levi – „Sex Party” (RFN, Niderlandy 1987, 12 min) oraz „Koleżanki” (Friends, Niemcy 1994, 3 min). „Płonące uszy” to surrealistyczna, lesbijska baśń, która czerpie z tradycji komiksów i kina science-fiction w zobrazowaniu prawie ludzkiej historii miłosnej i zemsty. Akcja filmu dzieje się w 2700 roku w zdewastowanym mieście Asche. Poznajemy splątane losy trzech kobiet: Spy – artystki komiksowej, Volly – artystki performance i piromanki oraz Nun – amoralnej kosmitki z upodobaniem do gadów. Utrzymana w klimacie kabaretu i estetyki „cyberdyke”, przeplatana seksem, przemocą i pulsującą ścieżką dźwiękową, antyromantyczna opowieść o miłości w jej wielu formach. „Sex Party” (1987) Angeliki Levi powstał podczas jednej z podróży do Amsterdamu Angeliki Levi i Josje Pater, tworzących kobiecy zespół Subsonic. Levi i Pater postanowiły zorganizować i sfilmować sex party ze znajomymi Holenderkami ze sceny punkowej i squatterskiej. W „Koleżankach” (Friends, 1994), nakręconych kamerą Super 8, widzimy Inger Schwarz i Angelikę Levi na dachu jednego z berlińskich budynków.
Fot. Kadr z filmu „Płonące uszy” (Flaming Ears, Austria 1991, 89 min, reż. Ursula Pürrer, Dietmar Schipek, Ashley Hans Scheirl)
Projekcji będzie towarzyszyło spotkanie „Performowanie queerowych przyszłości” z filmowczynią i artystką wideo Angeliką Levi, której prace od 1985 roku były pokazywane na międzynarodowych festiwalach filmowych, w kinach i licznych wystawach (m.in. „Feminist Worldmaking and the Moving Image”, Haus der Kulturen der Welt), Annette Lingg i Angeliką Ramlow – przedstawicielkami Arsenal – Institute for Film and Video Art E.V.
„Esther Newton Made Me Gay”
Przeglądowi retrospektywnemu będzie towarzyszyła prezentacja najnowszego dzieła Jean Carlomusto, której pierwsze filmy zachwycały krytykę już w latach 90. XX wieku w kontekście fali New Queer Cinema, „Esther Newton Made Me Gay” (USA, 2022). Film jest poświęcony życiu i twórczości Esther Newton, pionierskiej antropolożki kulturowej, entuzjastki psich sportów, ikonicznej butch, autorki m.in. „Mother Camp. Female Impersonators in America” (1972). Jej prace inspirowały całe pokolenia zajmujące się aktywizmem na rzez osób LGBTQ+ i dekady badań gender studies. Poznajemy historię odkrywania przez Esther jej tożsamości seksualnej, rozwoju ruchu wyzwolenia kobiet, lesbijskiego feminizmu, kultury drag i ekspresji butch, a także temat trans męskości, o którym wypowiada się m.in. Jack Halberstam.
Fot. Kadr z filmu „Esther Newton Made Me Gay” (USA, 2022) Jean Carlomusto
Sekcja „Queerowe doświadczenia ciała” jest organizowana jest w ramach 22. Millennium Docs Against Gravity we współpracy z Arsenal - Institute for Film and Video Art E.V w ramach projektu Arsenal on Location. Zespół kuratorski: dra Gabriela Sitek (MDAG), Annette Lingg, Angelika Ramlow (Arsenal - Institute for Film and Video Art E.V w Berlinie). Partnerami retrospektywy są: Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie; Lambda Warszawa; QueerMuzeum, Jasna 10: Społeczna Instytucja Kultury, Les Do It!.
Masz pamiątki, zbiory dotyczące historii polskiej i środkowoeuropejskiej społeczności LGBTQIA? Zachęcamy do przekazania ich do QueerMuzeum! Napisz: kontakt@queerstoria.pl
22. MDAG odbędzie się od 9 do 18 maja 2025 roku w kinach w Warszawie, Wrocławiu, Gdyni, Poznaniu, Katowicach, Bydgoszczy i Łodzi oraz od 20 maja do 2 czerwca online na mdag.pl! Mecenasem tytularnym wydarzenia jest Bank Millennium (https://www.bankmillennium.pl/).
